Onze leefomgeving heeft een enorme impact op hoe we ons voelen en gedragen. Denk aan het verschil tussen een groene, levendige straat en een kille, drukke steenweg. Toch wordt de invloed van de fysieke ruimte dikwijls onderschat. De focus ligt nog te vaak op individuele verantwoordelijkheid: ‘Heb je stress? Dan moet je deconnecteren!’, ‘Wil je gezonder zijn? Trek dan loopschoenen aan!’.

Natuurlijk speelt eigen gedrag een rol, maar zonder een ondersteunende omgeving blijven structurele oplossingen uit. Daarom moeten we investeren in een gezonde publieke ruimte, waar welzijnsbevorderend gedrag vanzelfsprekend en aantrekkelijk wordt.

Wat zegt het onderzoek

In 2024 doken we - het Vlaams Instituut Gezond Leven en The Human Link - in de wetenschappelijke literatuur om te onderzoeken hoe de publieke ruimte mentale gezondheid kan versterken. Wat we ontdekten? De manier waarop mensen publieke ruimte ervaren, is heel persoonlijk. Toch zijn er bepaalde kenmerken die voor velen een positief effect hebben: sommige plekken prikkelen en geven energie, terwijl andere juist helpen om stress en overprikkeling te verminderen.

Daarnaast is een toegankelijke publieke ruimte een cruciale hefboom voor meer gezondheidsgelijkheid. Niet iedereen heeft een tuin of privéplek om te ontspannen, bewegen of sociale contacten te onderhouden. In dat geval is een goed ingerichte publieke ruimte geen luxe, maar een absolute basisvoorwaarde voor een goede mentale gezondheid.

Wat maakt een plein, wijk of gemeente goed voor de mentale gezondheid?

Op basis van het werk van Jenny Roe en Layla McCay ('Restorative Cities', 2021) en aanvullende Belgische en Nederlandse literatuur, definiëren we zeven pijlers die de basis vormen van een ondersteunende publieke ruimte voor de mentale gezondheid:

• groen in de publieke ruimte;

• blauw in de publieke ruimte;

• aangename sensaties in de publieke ruimte;

• sociale kansen in de publieke ruimte;

• beweegkansen in de publieke ruimte;

• speelkansen in de publieke ruimte;

• inclusiviteit in de publieke ruimte.

We volgen het kaderwerk van ‘de versterkende publieke ruimte’ om de impact van de fysieke omgeving op mentale gezondheid toe te lichten en hier ontwerpprincipes aan te koppelen.

Om lokale besturen en ruimtelijke planners hierin te ondersteunen zijn er de afgelopen jaren verschillende praktijkgerichte publicaties en instrumenten verschenen die inzoomen op de Vlaamse context:

• Groenblauwe ruimtes als bouwsteen van gezonde en veerkrachtige leefomgevingen: 

  handboek voor planning, inrichting en beheer (Aerts, et al., 2022) 

• Praktische instrumenten rond gezondheid in ruimtelijk beleid (Departement Omgeving, 2023) 

• Praktijkboek Publieke Ruimte (Infopunt Publieke Ruimte, 2023) 

• Ontwerpgids Luwte-oases (Departement Omgeving, 2023) 

• Handboek 'Samenwerken aan sociale buurten' (Departement Omgeving, 2023) 

• Toolbox Veilige Publieke Ruimte (Sensoa) 

• Project: Ruimte Publiek Maken (Saamo) 

• Zorgzame Buurten (Departement Zorg) 

• Walkability-tool: een interactieve kaart die toont op welke buurten je best inzet om de ‘walkability’ en connectiviteit te verbeteren (Vlaams Instituut Gezond Leven, Departement Omgeving, Agenschap Zorg & Gezondheid, & VITO, 2023) 

• Gezonde Publieke Ruimte (Vlaams Instituut Gezond Leven) 

• Project Leefbuurten (Vlaams Bouwmeester)

  Eender welke rol je hebt, bij deze organisaties kan je aankloppen als je specifieke vragen hebt: 

• Team Vlaams Bouwmeester 

• Departement Omgeving: info over ruimtelijk beleid en planning, omgevingsvergunning, klimaat en milieu 

• Gezondheidsmakers (Gezondheid & Milieu): info over de link met lokale besturen, gezonde woon-en leefomgeving 

• Vlaamse vereniging voor ruimtelijke planning (VRP): lerend netwerk, vormingen, ... over ruimtelijke planning 

• Infopunt Publieke Ruimte: aanspreekpunt voor professionelen, beleidsmakers en burgers die meer willen doen met hun leefomgeving 

• Steunpunt Milieu en Gezondheid: een multidisciplinair onderzoeksconsortium in opdracht van de Vlaamse Overheid 

• Bataljong: voor tips en adviezen om steden en gemeenten meer jeugd- en kindvriendelijk te maken 

• Kind & Samenleving: om samen met kinderen en jongeren publieke ruimte en speelweefsels te ontwerpen 

• Mobiel 21 

>>  … Deze lijst is nooit af! Verdient jouw organisatie hier ook een plekje? Mail dan naar Greet@thehumanlink.be of Eline.DeDecker@gezondleven.be en vertel ons wat je doet. 

Dit project is een samenwerking tussen Instituut Gezond Leven en The Human Link.